مردی که روزی 30 کیلومتر در تهران راه می رفت - کلاه تهران

به گزارش کلاه تهران، چند بار درخواستِ مصاحبه داده بودیم، اما این بار وقتی بهانه اش را روز تهران گذاشتیم، قرارها و زمانِ کلاس هایش را قدری جابه جا می نماید تا گپ و گفتی هر چند نه چندان طولانی با او داشته باشیم.

تاریک شده، قدری دیر رسیدیم. اما وقتی زنگ در را می زنیم، در فاصله کمی در را به روی مان باز می نماید و از داخل ساختمان، ایستاده در قابِ پنجره در حالی که به عصایش تکیه داده، جهت را با دست نشان مان می دهد. به طبقه دوم که می رسیم، اولین چیزی که به چشم می آید، کتابخانه ای بزرگ و منظم از کتاب در یک طرف سالن و لوح های تقدیر و تصاویری از او است که دورتا دور سالن مطالعه چیده شده اند. سید عبدالله انوار در گوشه ای مشغول مطالعه است.

کفش هایمان را در می آوریم، داخل می شویم، طرف دیگر سالن و روی دیوار خانه کتابخانه ای بزرگ تر از کتاب ها با لوح های تقدیر و تصاویر بزرگ از نشست ها و جلسه هایی که صحبت نموده و حالا تصویری به یادگار از آن ها دارد.

انتهای سالن مطالعه، روی جایگاه مخصوصِ به خود نشسته و با یک ذره بین و چیزی شبیه به مدادی بزرگ، دو کتاب را مقابل خود باز نموده و چیزهایی را چک می نماید، نزدیکش می شویم، سلام می کنیم. با خوشرویی جواب مان را می دهد و دعوت به نشست مان می نماید. تا وسایل فیلم برداری و نور را تنظیم می کنیم، گاهی کار می نماید و گاهی نگاهی هم به ما می نماید و از احوال مان می پرسد، چه می خوانید، تحصیلات تان چیست و از مکان زندگی مان که می پرسد، نام قدیم هر کدام از مناطقی که به زبان می آوریم و اگر خاطره ای از آن جا دارد را برای مان تعریف می نماید.

آن قدر دقیق است و با وجود داشتن 95 سال سن، به خوبی همه چیز را مدیریت می نماید، نخست می خواهیم بیشتر از خودش برای مان بگوید، اما عبدالله انوار که در کنار همه خصوصیاتِ علمی و تخصص های دیگرش، این روزها نامش را به راحتی در کنار نام تهران می توان آورد به ما یادآوری می نماید که قرار بود از تهران حرف بزنیم، نه من.

چشم هایش را می بندد، انگار به جهانی 60 - 70 سال قبلش برمی گردد و پایان خود را این طور معرفی می نماید؛ سید عبدالله انوارم، در یک خانواده مذهبی وسیاسی در سال 1303 در خیابان صنیع الدوله در تهران به جهان آمدم، خیابانی که بعدها نامش را به سعدی تغییر دادند. در 1310 برای مقطع ابتدایی در مدرسه ابتدایی ثبت نام کردم، 88 سال قبل. آن مدرسه ابتدایی و سیکل اول متوسطه داشت، یکی دو سال که درس خواندیم، آن مدرسه به مدرسه ابتدایی امیر معزی تبدیل و بخش متوسطه از آن جدا شد. تا ششم ابتدایی آن جا درس خواندم و ششم ابتدایی شاگرد اول تهران شدم.

در 1316 وارد مدرسه آمریکایی ها شدم که امروز کالج البرز نام دارد، زبان انگلیسی را آن جا یاد گرفتم. در تابستان ششم ادبی متوسطه را امتحان دادم و در کنکور مدرسه حقوق شرکت کردم و قبول شدم. هم مدرسه حقوق و هم ششم ریاضی را در این دبیرستان اسم نوشتم. با تمام کردن مدرسه حقوق، رشته ریاضیات عالی را خواندم. بعد از فارغ التحصیل شدن، در حدود یک سال و نیم در بانک ملی کار کردم، بعد از آن در هنرسرای آلمانی هایی که در ایران تاسیس نموده بودند، در همان مدرسه صنعتی قدیم. در دوره مهندسی معلم ریاضی می خواستند، در کنکور قبول شدم و چند سال آن جا درس ریاضیات عالی دادم.

یک و نیم سال به خدمت نظام رفتم و سپس در وزارت فرهنگ معلم انگلیسی و فرانسه در یکی از دبیرستان ها بودم، آن جا استخدام رسمی شدم. چند سال معلم بودم تا این که اداره نگارش من را برای مترجمی خواست. مدتی مترجم فرانسه و انگلیسی بودم تا این که با رفتن رییس بخش خطی کتابخانه ملی، من را جانشین او کردند، تا حدود 20 یا 22 سالِ بعد که بازنشسته شدم و از آن موقع به بعد زندگی بازنشستگی را آغاز نموده ام.

و از این جا بود که انوار با جدیتِ بیشتری قصدِ شناختِ تهران قدیم را کرد تا امروز که او را مترجم، محققِ تهران قدیم، نسخه شناس، نسخه پژوه، فهرست نویس وریاضی دان می نامند با صفتی که دوستان اش به او داده اند ابن سینای زمانِ. کسی که بیش از 20 سال رئیس بخش نسخ خطی کتابخانه ملی ایران بود و در طول دوران کاری خود حدود 10 جلد فهرست نسخه های خطی به فارسی و عربی را تدوین کرد. حتی یکی از حروف (مجلدات) لغت نامه دهخدا را تدوین کرد و ترجمه نقد خرد ناب از روی برگردان انگلیسی آن به قلم کمپ اسمیت را انجام داد. حتی از مهم ترین و مشهورترین تصحیحاتِ او می توان به جهانگشای نادری اشاره نمود، در کنار مقالات و کتاب هایی که برای تهران، باغ ها و قنات هایش نوشته، به حدی که امروز می توان نام انوار را در کنار نام تهران آورد.

چه شد که انوار پژوهش در تهران قدیم را پیش گرفت؟

او می گوید: یکی از نویسندگان لغت نامه دهخدا بودم، زمانی قرار شد برای بیستمین سالِ نادر شاه، بزرگداشتی برگزار نمایند، بنابراین باید دو کتاب دوره نادره و جهانگشای نادری از میرزا مهدی خان استرآبادی که درباره تاریخ نادر نوشته شده بود را برای چاپ جدید بازبینی می کردیم.

مرحوم شهیدی رییس لغت نامه، جهانگشای نادری را برای تصحیح به من داد. مرحوم تعیین از من خواست تا نقاط جغرافیایی که نادرشاه در چهار نقطه ایران، عراق، افغانستان و هندوستان فتح نموده را تعیین کنم، تا این نشان دادن جغرافیای این نواحی، تاثیر بیشتری در آن مراسم داشته باشد.

این کار باعث شد به فکر تهران بیفتم. تهران در حال گسترش بود. به فکرم رسید که نقاط قدیمی تهران را شناسایی کنم، برای این کار روزی 30 کیلومتر هر روز در تهران راه می رفتم و محلات قدیمی را فیش برداری نموده و برای شان اسم می گذاشتم. مدتی نیز یک خانمِ استاد دانشگاه کوبان اسامی را برایم خارج می کرد تا من بنویسم.

من نیز به مرور آغاز به نوشتن مقالاتی درباره تهران و براساس اطلاعاتی که از شهر به دست می آوردم کردم، با نوشتن حدود 5 -6 مقاله، خانم کوبان به خارج از کشور رفت و ناشر نیز دیگر کار را ادامه نداد، هر چند مقالات بسیار مورد توجه قرار گرفتند، هنوز هم گاهی بعضی افراد سوالاتی که از تهران دارند را از من می پرسند و من براساس نوشته ها و تحقیقاتم جواب می دهم.

کار تهرانِ گشادِ امروز از تاریخ نویسی گذشته

تلنگری که انوار با آن سراغ آنالیز تهران قدیم رفت، کافی بود تا به قول خودش کوشش کند ته و توی تهرانِ ناصری را در بیاورد.

وی تهران را برای پژوهش هایش انتخاب کرد، چون معتقد است: تهران خانه من است، وابسته به تهران ام و در این شهر زندگی نموده و بزرگ شدم. تهرانی که من در گذشته می شناختم، تهران جدید نبود، تهران محدودی بود که شمال آن خیابان انقلاب بود، جنوب آن خیابان مولوی، شرق خیابان ری و غرب آن خیابان سی متری بود. حالا تهران آن قدر وسیع و گشاد شده که دیگر کارش از تاریخ نویسی هم گذشته است، آن نقاط را تا جایی که توانستم توضیح دادم که اگر روزی هم خواستند گذشته تهران را ببینند این مقالات نسبتا مفید است.

این مقالات من از غرب لاله زار آغاز و تا شرق خیابان سی متری یعنی خیابان قوام السلطنه رسید، تا پایان کتاب دیگر منتشر نشد.

تهران استعداد این همه بزرگ شدن را نداشت

انوار اما خیابان سعدی یعنی محل زندگی اش را بهترین نقطه خاطره انگیز می داند و می گوید: در خیابان سعدی که بزرگ شدم، تهران واقعی همان جا بود، آن جا بزرگ شدم. هر نقطه ای که به تهران ملحق شده است، یک چیز اضافه است.

تهران استعداد این همه بزرگ شدن نداشت، امروز کوه البرز، تمام شمالِ تهران را گرفته و تا شرق هم کشیده شده است. روزی که تهران را برای پایتختی انتخاب کردند، خوب بود، اما امروز باعث شده تا آلاینده ها نتوانند از این جا خارج شوند، چون سال ها کریدورهای هوا را بسته اند. به حدی که به واسطه سنگین شدن گازهای آلاینده، افرادی که ناراحتی قبلی دارند مجبورند اغلب در زمستان در خانه بمانند، اما تهران نباید این طور باشد.

امروز همه باغ های تهران را از بین برده اند. تهران و شمیران دو نقطه جدا از هم بودند. شمیران منطقه ییلاقی مردم بود و تهران نقطه قشلاق آن ها. همه دهات شمیرانِ آن روزها، امروز به یکی از محلات تهران تبدیل شده است.

پهنه تهران از نیویورک بزرگ تر شده

انوار آب را یکی از مهمترین مسائل قابل توجه در تهرانِ امروز می داند و می گوید: سه رودخانه کرج، لتیان یا جاجرود و لار را به روی تهران بسته اند و آب زیرزمینی آن را کشیده اند، این خطر ایجاد می نماید. شهرداری باید مراقب باشد که در آینده با بی آبی روبرو نشویم، اتفاقی که برای تهران ضرر دارد.

درست مانند دو خانه ای که در خیابان فرهنگ در محله امیریه تهران و در کنار یک مسجد قاجاری پایین رفته است. آب زیرزمینی را کشیده اند، زمین منطقه هم تهی شده و خانه ها نشست نموده اند. بعضی شاگردانم علت این اتفاق راکشیدن آب زیرزمینی منطقه می دانند که باعث زمین افت می گردد، این کار را اگر با آب های زیرزمینی پاریس هم بنمایند، همین اتفاق سرش می آید.

تهران تحمل این همه ساخت وساز را ندارد، شمال را کوه گرفته حتی تا مقادیری به کوه تجاوز نموده اند. اما شرق و غرب و جنوب را تا جایی که جا داشته، جلو رفته اند معتقدم پهنه تهران از نیویورک هم بزرگ تر شده با جمعیتِ روزانه 12 یا 13میلیون نفری. بعضی معماران بزرگ می گویند آپارتمان های 20 - 30 طبقه تازه ساز در تهران که بدون هیچ تدبیری ساخته می شوند آینده ای ندارند، چون زیرِ زمین خالی شده است.

وی اما دَوَرانِ آب های مصرفی را عادتی می داند که بیشتر کشورهای جهان دارند، به جز ایران و می گوید: همه جهان، آبِ مصرفی شان به چرخه مصرف آب دَوَران برمی گردد به این معنی که آبِ مصرف شده بار دیگر تصفیه می گردد و وارد جریانِ چرخه یزندگی مردم می گردد، اما ما آب فاضلاب را به هدر می دهیم، در حالی که می توانیم مقادیر زیادی کم آبی را به این طریق ها رفع کنیم.

در ساخت وسازهای شهری، دست کم به جداره قدیمی رحم کنید

این پژوهشگر، تهران ایده ال را شهری می داند که به گذشته های دورتر برگردد؛ یک شهر مانند تمام شهرهای جهان، باید تمام وسایل زندگی برای مردم فراهم باشد. دولت باید مراقب باشد، برای تصفیه هوای تهران درخت لازم دارد. کتابی درباره باغ های تهران در دوره ناصری نوشته ام، همه خانه ها در گذشته حیاط و درخت داشتند، اما امروز جای همه ان ها را آپارتمان های 20 - 30 طبقه گرفته اند.

انوار اگر قرار باشد به بافت قدیمی تهران برگردد، این بار در اودلاجان زندگی کند؛ چون معتقد است این منطقه قدیمی کمتر از دیگر بافت های قدیمی تهران دست خورده و تغییرات کمی داشته است. در فرنگستان، حتی اگر بخواهند فضای داخلی یک خانه قدیمی را تعمیر نمایند، فضای بیرونی آن نباید دست بخورد تا ساختمان دست کم از نظر ظاهری از بین نرود، امیدوارم شورای شهر و شهردار جدید به این فکر بیفتند.

برای قنات های تهران نمی توان کاری کرد

وی اما معتقد است: برای قنات های تهران دیگر نمی توان کاری انجام داد، چون غالبا از بین رفته اند. پایه های تهران را در دوره صفوی گذاشتند. شاه تهماسب اول که پایتختی اش را قزوین گذاشته بود، وقتی می خواست از ان شهر به حرم حضرت عبدالعظیم (ع)برود که قبر جدش امامزاده حمزه در آن بود، باید از تهران گذشت. او از این منطقه خوشش آمد و دستور داد تا بارو و دیوار دور آن بکشند. 114 بارو برای این منطقه کشیدند. تا این که در 1284 قمری و در زمان ناصرالدین شاه تهران به شکل کوچکی شکل گرفته بود.

تهران در آن موقع، از شمال به خیابان چراغ برق یا امیرکبیر امروزی می رسید. تا این که ناصرالدین شاه دستور داد خندق های اولیه تهران را پُر نمایند، بعد از میدان سپه به طرف شمال 1500 قدم و از سه طرف دیگر هزار قدم جلوتر بورند و خندق های جدید بزنند، که 1500 قدم در سمت شمال به خیابان انقلاب امروزی می خورد.

باید برای تهران حدود تعیین کرد

او با یادآوری شمایلی که از خندق شاه رضا در ذهن اش هنوز هست، ادامه می دهد: من خندق شاه رضا را یادم می آید، در زمان رضا شاه، خندق های سه طرف دیگر همراه با این خندق پُر شدند و تهران ناگهان گسترش عظیمی پیدا کرد. امروز تهران حدی ندارد، در حالی که باید برای تهران حدودی تعیین نمایند.

تهران از جنوب به قم رسیده و از غرب در حال رسیدن به قزوین است. این وضعیت به مرور برای این شهر بزرگ، مسائل زیادی ایجاد می نماید. مسائل احتمالی برق را با کارخانجات می توانند رفع نمایند، اما مشکل کمبود آب را می خواهند چه کار نمایند؟ بی آبی مساله ای است که چندین بار مطرح شده، باید آب فاضلاب را تصفیه و بازگشت بدهند.

تهران امروز، آباد شده بعد از حمله مغول

انوار به گذشته تهرانِ قدیم برمی گردد، وقتی که مردم روستا از ترس راهزنان به زیرِ شهر می رفتند؛ تهران در حقیقت آباد شده بعد از حمله مغول به ری است. وقتی مغول ها ری را زیر و رو کردند، تهران دهکده ای بود که نامش هم در جغرافیا نبود، یعنی در این حد شهر کوچکی بود. وقتی می خواستیم نام تهران را برای نخستین بار پیدا کنیم، آن را در اسماء اعلی پیدا کردیم؛ محمد بن تهرانی دولابی از روی آن نام، تهران را پیدا کردیم، جایی که تهران وابسته به دولاب بود.

می گویند تهران شهرِ زیرزمینی داشته که از شر راهزنان و دزدان، مردم اش به آن جا پناه می بردند. این بحث ها بعد از حمله مغول اند. مکانِ شهر زیرزمینی گذشته، امروز در وسط تهران یعنی اطراف خیابان ری بوده است.

آبادی تهران از جنوبِ شرقی شهر آغاز شد، ساختمان هایش را برای نخستین بار در شرق تهران امروز ساختند. در خیابان ریِ امروزی که به مرور بالاتر آمد و گسترش پیدا کرد و نواحی دیگر را هم گرفت، تا غرب رفت که زمان ناصرالدین شاه حدود آن در نقشه حاج نجم الدوله تعیین است. شمال شهر آن موقع، خیابان انقلاب و جنوبِ شهر شوش و شرق اش در دوره ناصرالدین شاه به خیابان ری و غرب هم به سی متری امروزی شهر می رسید.

او معتقد است با پر شدنِ خندق های قدیمی، شهر به مرور به وسعت عجیب و غریبی رسید، یعنی در طول 30 - 40 سالِ اخیر و امروز تمام تاسیسات در تهران ایجاد شده و مردم برای رفع کردن نیازهای خود باید به تهران بیایند و آن باعث شده تا این شهر به گشادگی و بزرگی امروز برسد.

به گونه ای که در گذشته از تهران که بیرون می آمدیم، برای رسیدن به شمیران باید از حدود پنج دِه عبور می کردیم، اما امروز شمیران یک محله از تهران است، در جنوب نیز همین طور است، یافت آباد یکی از دهات های تهران بود، اما امروز یکی از محلات تهران است.

سید عبدالله انوار، حالا و بعد از بازنشستگی اش بیشتر در خانه است و وقت اش را آنالیز و خواند کتاب و مطالعه می گذارد. بعضی کلاس هایش را در خانه برگزار می نماید و دانشجویانش برای رفع کردن مسائل شان از فلسفه گرفته تا تاریخ و سوال از تهران قدیم به خانه اش می آیند.

حالا انوار است و خانه ای پر از کتاب که می گوید بخش زیادی از آن ها را مطالعه نموده و اگر فرصت کند، به سراغ کتاب های نخوانده اش می رود.